ประเพณีเลี้ยงผีปู่น้ำและบุญบั้งไฟห้วยลาน
ประวัติความเป็นมา/ความสำคัญ
ประเพณีเลี้ยงผีปู่น้ำ หรือการบวงสรวงขุนน้ำ หรือผีขุนน้ำเป็นประเพณีเก่าแก่ตามความเชื่อของคนล้านนาว่าก่อนฤดูทำนาต้องมีการทำพิธีบรวงสรวงขุนน้ำ เพื่อทำให้ฝนตกต้องตามฤกาล ให้ความหมายของคำว่า “ผีขุนน้ำ” ดังนี้ คำว่า “ผี” คงหมายเอาวิญญาณหรือสิ่งที่สถิตอยู่ในที่นั้น ๆ คำว่า “ขุน” หมายถึงความเป็นใหญ่ ต้นตอ ประธานหรืออารักษ์ คำว่า “น้ำ” มีความหมายเป็นที่รู้จักกันดีอยู่แล้วแต่ในที่นี้หมายเอาแม่น้ำ ลำคลอง เหมืองฝาย เพราะฉะนั้นคำว่า “ผีขุนน้ำ” หมายถึงสิ่งที่สถิตอยู่ตามต้นน้ำลำธารหรืออารักษ์ต้นน้ำลำธารอันมีหน้าที่ปกปักรักษาต้นน้ำลำธารนั่นเอง
โดยจุดมุ่งหมายหลักของการเลี้ยงผีปู่น้ำหรือผีขุนน้ำนั้น เพื่อแสดงความกตัญญูต่อสิ่งที่มีคุณและให้ประโยชน์แก่ตนเอง ดังเช่นต้นน้ำลำธารสำคัญที่เป็นเหมือนเส้นสายชีวิตของเกษตรกรในแหล่งน้ำนั้นๆ และเพื่อให้เกิดความสามัคคีในชุมชน ตลอดจนปลูกจิตสำนึกให้กับคนในชุมชนท้องถิ่นช่วยกันอนุรักษ์ตระหนักถึงคุณค่าและร่วมกันรักษาผืนป่าอันเป็นแหล่งต้นน้ำให้มีความอุดมสมบูรณ์ตลอดไป
ประเพณีเลี้ยงผีปู่น้ำหรือผีขุนน้ำนี้จัดเป็นประเพณีสำคัญที่ชุมชนปฏิบัติต่อเนื่องยาวนานมาตั้งแต่อดีต พิธีกรรมจะจัดขึ้นที่ใต้ต้นไม้ใหญ่ภายในป่าที่เป็นแหล่งต้นน้ำ นอกจากการเซ่นสังเวยผีขุนน้ำแล้ว ยังมีการจุดบั้งไฟ (จิบอกไฟ) เพื่อแสดงความเคารพต่อเทพยดาและธรรมชาติ ขอให้เกิดความเจริญงอกงามและฝนฟ้าตกตามฤดูกาล สามารถทำการเกษตรเพาะปลูกพืชผลให้ได้ผลดี ชุมชนและหน่วยงานในท้องถิ่นจึงร่วมกันจัดให้มีงานอนุรักษ์ป่าต้นน้ำขึ้นอย่างเป็นทางการ กิจกรรมหลักในงานดังกล่าวคือการเลี้ยงผีปู่น้ำหรือผีขุนน้ำ และการจุดบั้งไฟหรือจิบอกไฟ ซึ่งได้ปฏิบัติกันมายาวนาน บางปีอาจจัดให้มีการสืบชะตาแหล่งน้ำ การปลูกป่า และบวชป่าเพิ่มเติม เพื่อเน้นให้คนทั้งในและนอกชุมชนเห็นความสำคัญของการอนุรักษ์ป่าต้นน้ำและเป็นการเปิดโอกาสให้คนนอกพื้นที่ได้มีส่วนร่วมปลูกป่าและบวชป่าด้วย
สถานที่จัดกิจกรรม
1. ผืนป่าห้วยลาน บ้านปง หมู่ที่ 8 ตำบลออนใต้
2. ผืนป่าห้วย บ้านยุบ หมู่ที่ 10 ตำบลออนใต้
3. ผืนป่าแม่ผาแหน หมู่ที่ 11 ตำบลออนใต้
ช่วงเวลาจัดกิจกรรม
กำหนดจัดกิจกรรมในช่วงปลายเดือนมิถุนายน ถึง เดือนกรกฎาคม ก่อนฤดูการทำนาของทุกปี
กิจกรรมภายในงาน
- ทำบุญบวงสรวงขุนน้ำ (เลี้ยงผีปู่น้ำ)
- ปลูกป่า และบวชป่า
- สืบชะตาแหล่งน้ำ
- แข่งขันจุดบั้งไฟ (จิบอกไฟ)
สิ่่งที่ต้องจัดเตรียม
- เครื่องทำบุญบวชป่า
- เครื่องบวงสรวงผีปู่น้ำ ประกอบด้วย หมู ๑ ตัว (ผีปู่น้ำห้วยลาน) / วัว ๑ ตัว (ผีปู่น้ำ แม่ผาแหน) ขนม-ของหวานมงคล, ผลไม้ กล้วย อ้อย, น้ำสี-น้ำดื่ม, เหล้าขาว ๒ ขวด หมากพลู-บุหรี่ ดอกไม้ ๒ พุ่ม หรือแจกัน ๑ คู่
