เครื่องปั้นดินเผาสันกำแพง
ภูมิปัญญาท้องถิ่น สาขาอุตสาหกรรมและหัตถกรรม
(ลายปลาคู่)
ในอดีตตำบลออนใต้เป็นแหล่งผลิตเครื่องถ้วยสวรรคโลก ซึ่งทางกรมศิลปากรได้ทำการสำรวจเตาเผา พบว่ามี 300 เตา บริเวณรอบๆเตาเผาเศษเครื่องปั้นดินเผาสันกำแพง เป็น ไห อ่างทรงสูง ถ้วน ชาน ครก มีสีเขียนอ่อน หรือสีเทาอมเขียว เป็นต้น มีลักษณะเด่นบนภาชนะมีลวดลายปลาเดี่ยว ปลาคู่ ปลาเป็นกลุ่ม ปลาว่ายวนเป็นวงกลม ทั้งบริเวณด้านใน กลางชาม และด้านข้าง (กรมส่งเสริมอุตสาหกรรม, 2562) จึงได้สืบทอดงานเครื่องปั้นดินเผาสันกำแพง โดยเขียนลายเชิงอนุรักษ์ “ลายปลาคู่” ที่เป็นเอกลักษณ์ของลวดลายบนภาชนะได้อย่างสวยงาน ณ ศูนย์เรียนรู้ฯ วัดเชียงแสน หมู่ 7 ตำบลออนใต้ อำเภอสันกำแพง จังหวัดเชียงใหม่
ปราชญ์ด้านภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านเครื่องปั้นดินเผา/เซรามิก
วัสดุ/อุปกรณ์
1. ดินเหนียวธรรมชาติ
2. น้ำ
3. เครื่องโม่ดิน
4. จอบ เสียม/พลั่ว
5. ตะแกรงร่อนดิน
6. แป้นหมุน
7. อุปกรณ์ในการแกะลวดลาย
ขั้นตอนการปั้น
1. นำดินเหนียวธรรมชาติมาซอย (เซียมในให้เป็นแผ่นบาง หมักน้ำ โดยประมาณไว้ก่อน) แล้วจึงนำมาเข้าเครื่องโม่ดิน (สมัยโบราณใช้วิธิเหยียบและนวดก่อนนำมาปั้น)
2. เมื่อได้ดินจากการโม่แล้ว จึงนำมาขึ้นรูปด้วยแป้นหมุน ตามแบบและขนาดของเครื่องปั้นที่ต้องการตามรูปต่างๆ เช่น กระปุก หม้อ คนโท ข้นน้ำ พานรอง จนปัจจุบันดัดแปลงมาเป็นโคมสำหรับใช้กับหลอดไฟฟ้า (เพื่อเข้ากับสมัยและยุคปัจจุบันพร้อมทั้งให้ประโยชน์มากยิ่งขึ้น)
3. นำผลิตภัณฑ์ที่ปั้นแล้วออกผึ่งแดด ผึ่งลม พอความแข็งตัวของเนื้อดินจับยกได้ โดยไม่ทำให้เสียรูปทรงจึงนำขึ้นแป้นขูดแต่งอีกครั้ง เพื่อให้ได้รูปทรงและความหนาบางของเนื้อดินตามแบบและความต้องการจนเสร็จ
4. จากนั้นจะผึ่งไว้จนเนื้อดินมีความแข็งตัวพอที่จะขัด หรือขูดแต่งให้เรียบร้อยสวยงามอีกครั้งแล้วจึงนำไปเข้าเตาเผา
ขั้นตอนการขึ้นรูปเครื่องถ้วย
การขึ้นรูปตามลักษณะของดิน สามารถทำได้ 5 ประเภทใหญ่ ๆ คือ
1. การขึ้นรูปโดยใช้ดินในสภาพของเหลว 2. การขึ้นรูปโดยใช้ดินในสภาพของเหลวข้น
3. การขึ้นรูปโดยใช้ดินในสภาพก้อนดินนุ่ม 4. การขึ้นรูปโดยใช้ดินในสภาพกึ่งแห้ง
5. การขึ้นรูปโดยใช้ดินในสภาพแห้ง
การขึ้นรูปตามวิธีการขึ้นรูป
1. การขึ้นรูปด้วยมือ การปั้น/แป้นหมุน
2. การขึ้นรูปด้วยการหล่อ
3. การขึ้นรูปด้วยจิ๊กเกอร์ แบบกึ่งอัตโนมัติ และแบบอัตโนมัติ
4. การขึ้นรูปด้วยเครื่องโรลเลอร์ (Roller Machine)
ขั้นตอนการวาดลวดลาย
ในการวาดลวดลายต้องมีความละเอียดและต้องเป็นผู้ที่มีความสามารถเท่านั้น เนื่องจากลายบนถ้วยชามนั้นเป็นลวดลายเฉพาะ ที่พบมากในจาน ชาม คือ รูปปลา กงจักร ดอกไม้ โดยเฉพาะรูปปลานั้นสันนิษฐานว่าเป็น ปลากา มิใช่ปลาตะเพียนที่เข้าใจกันมาแต่ก่อน
ขั้นตอนการเคลือบ แสกน
การเคลือบ คือ กระบวนการปกปิดหรือปกคลุมเนื้อผลิตภัณฑ์ไว้ด้วยแก้วบาง ๆ ด้วยส่วนผสมของเคลือบที่ถูกบดอย่างละเอียดแล้วทำเป็นของเหลว และนำมาเคลือบเนื้อผลิตภัณฑ์ และถูกทำให้แห้งโดยการเผาจะเกิดภาวะของแก้วในระหว่างการเผา (กองการศึกษาเทศบาลตำบลออนใต้, 2568)
