ผ้าฝ้ายทอมือ ลายสันกำแพง
ภูมิปัญญาท้องถิ่น สาขาอุตสาหกรรมและหัตถกรรม
ปราชญ์ด้านภูมิปัญญาท้องถิ่นการทอผ้าฝ้าย
ภูมิปัญญาท้องถิ่นการทอผ้าฝ้าย โดยได้รับการสืบทอดจากบรรพบุรุษตั้งแต่รุ่นปู่ย่า ต่อมายังรุ่นแม่โสภา และปัจจุบันแม่อารีย์เป็นรุ่นที่สาม จากคำบอกเล่าของแม่อารีย์ที่ว่า “คนบ่ะเก่า เปิ้นว่า ถ้าไผบ่ะทอผ้า จะบ่ะได้ไปแอ่วในเวียงเน้อ” เนื่องจากในอดีตคนสมัยก่อนมีฐานะค่อยข้างยากจน ต้องทอผ้าเพื่อใช้สำหรับนุ่งห่มเอง เด็กๆ สมัยก่อนซึมซับ เรียนรู้ทักษะและจากแม่ ลายผ้าในท้องถิ่น ได้แก่ ลายสามแลว ลายเกล็ดเต่า ลายตะแล่ม และลายขนมชั้น ซึ่งต่อมาเรียกกันว่า ลายสันกำแพง มีการทำเป็นอาชีพ เช่น รับผ้าจากสันกำแพงมาทอ เป็นลูกจ้างโรงงานทอผ้า และทอขายเอง ปัจจุบันเปิดเป็นฐานการเรียนรู้ด้านการทอผ้าและอนุรักษ์ลวดลายของผ้าทอลายสันกำแพงตลอดมา
ขั้นตอนการทำ
1. การเตรียมฝ้าย
ฝ้ายที่ใช้ ได้แก่ ฝ้ายหลวง ฝ้ายขี้หนู โดยจะเริ่มปลูกในช่วงฤดูฝน ประมาณเดือนธันวาคมดอกฝ้ายจะเริ่มผลิ และบานในเดือนมกราคม จากนั้นจึงเริ่มเก็บดอกฝ้าย โดยมีขั้นตอนการเตรียมฝ้ายสำหรับทอ ดังนี้
1.1 นำฝ้ายที่เก็บมาตากแดด 1 แดด เพื่อไล่ความชื้นจากฝ้าย
1.2 แยกเม็ดฝ้ายออกจากปุย โดยการอีด
1.3 ตีฝ้ายให้ปุ้ยฝ้ายฟู จากนั้นกิ๊ก (มวน) เป็นหางฝ้าย
1.4 นำหางฝ้ายไปปั่นเป็นเส้นโดยใช้เผี่ยน
1.5 นำฝ้ายออกจากเผี่ยนใส่เปี๋ยเพื่อทำให้เป็นต่อง (ใจ๋ฝ้าย) หากต้องการสีต่างๆ มีวิธีการ ดังนี้
1.5.1 สีขาว (ฝ้ายดิบ) ต้มข้าวให้ร่วน เมื่อเย็นแล้ว ให้นำเส้นฝ้ายลงไปขยำให้เข้าเนื้อฝ้าย จากนั้นรูดน้ำออก แล้วนำไปตากแดด จะทำให้เส้นฝ้ายมีความเหนียว
1.5.2 สีต่างๆ (สีธรรมชาติ) ใช้เปลือกไม้ที่หาจากในป่า เช่น ไม้ประดู่ ไม้นนทรี เปลือกแดง นำมาต้มประมาณ 30 นาที เพื่อให้สีออกมา จากนั้น ตักเปลือกไม้ออก ใส่เกลือแกง จำนวน 1 กำมือ เอาเส้นฝ้ายไปต้มต่ออีก ประมาณ 30 นาที (ขณะต้มให้พลิกเส้นฝ้ายขึ้นลงเพื่อให้สีกระจายทั่วฝ้าย)
1.5.3 น้ำเส้นฝ้ายที่แต่งสีเรียบร้อยแล้วผึ่งลมให้แห้งประมาณ 5 นาทีจากนั้นนำไปแช่ในน้ำที่เตรียมไว้เพื่อให้สีติดทนและเปลี่ยนโทนสีให้เข้ม อ่อน/ลง ได้ ได้แก่ แช่น้ำสารส้ม สีอ่อนลง แช่น้ำปูนใส สีเข้มขึ้น แช่น้ำด่าง สีเข้มขึ้น และแช่น้ำสี สนิม สีเข้มมาก (ออกดำ) จากนั้นซักฝ้ายจนใสแล้วนำไปผึ่งลม
1.6 นำเส้นฝ้ายมากรอ (กวัก) จากนั้นทำการโว้ล (ทำลาย แพทเทิร์น คือการนำฝ้ายแต่ละสีไปเรียงเพื่อทำเป็นลายต่าง ๆ) เดินโว้ลจนเสร็จ
1.7 ยกใส่ฟันฟืม (เพื่อเรียงเส้นฝ้าย) หวีให้เส้นฝ้ายเรียงตัวเรียบร้อยสวยงาม หูกม้วนเข้าไม้พัด แล้วยกใส่กี่
1.8 เก็บเขาหูก (ตะกอ) เป็นการนำฝ้ายเส้นหนาสอดเข้าไปล้วงเส้นฝ้าย 1.9 ปั่นเส้นพุ่ง (ฝ้ายต่ำ) นำหลอดเล็กเล็กๆ ไว้มวนเส้นด้ายพุ่ง แล้วนำใส่กระสวยเพื่อเตรียมทอต่อไป
2. การทอผ้า
2.1 ขึ้นกี่ เท้าทั้งสองเหยียบไม้เหยียบไว้ มือซ้ายครอบฟืม มือขวาถือที่กระตุก
2.2 เหยียบไม้ (ข้างล่าง) ตามตำแหน่งกระสวยอยู่
2.3 ผลักครอบฟืมออกค้างไว้ พร้อมกับกระตุก ดึงครอบฟืมให้กระแทกกลับทำซ้ำไปเรื่อย ๆ จนหมดม้วนผ้า
วัสดุ/อุปกรณ์
1. อีด สำหรับรีดเม็ด 2. เผี่ยนปั่นฝ้าย
3. ตั่งบะกวัก – กวัก/กรอ ฝ้าย 4. ก๊างโว้ลหูก (ทำแบบแพทเทิร์น)
5. ก๊างหวีหูก 6. ฟืม
7. เปี๋ย 8. กวงกว๊าง (สำหรับใส่ฝ้าย)
9. กี่ ประกอบด้วย กระสวย, ไม้พัด,ไม้หาบเขา/ไม้เก็บเขา (ไม้สำหรับร่อนตะกอ),ไม้เหยียบ,ไม้สะป๊าม (ไม้พันผ้า),หลอดฝ้าย สำหรับปั่นด้ายพุ่ง
ประโยชน์
– ใช้สำหรับนุ่งห่ม
– สร้างรายได้จากการขาย
